Materi Bahasa Bali Uas 2015+ (Versi Bahasa Bali)

September 07, 2019
A.     Wirasan Kruna Basa Bali
Malarapan antuk kawéntenan linggih krama Baliné punika, metu kruna-kruna basa Bali sané taler maderbé wirasa matios-tiosan. Manut wirasannyané, kruna-kruna basa Baliné kapalih dados pitung soroh, inggih punika: (1) kruna andap, (2) kruna mider, (3) kruna alus mider (Ami),  (4) kruna alus madia (Ama), (5) kruna alus singgih (Asi), (6) kruna alus sor (Aso),  lan (7) kruna kasar.
                       
Duké nguni, kruna andap puniki kawastanin kruna lepas hormat utawi Kruna Kapara, inggih punika kruna-kruna sané wirasan basannyané andap (éndép), nénten alus miwah nénten kasar. Kruna-kruna puniki kanggén mabaos antuk anaké sané sesamén wangsa, sesamén linggih utawi olih sang singgih ring sang sor. 

Conto Kruna Andap: ningeh, ngomong, daar, jemak, alih, pules, negak, pesu, miwah sane lianan.

  
A.2.           Kruna Mider
Kruna Mider inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané maderbé wangun wantah asiki, nénten maderbé wangun alus, nénten maderbé wangun tiosan, mawinan dados maideran sajeroning  bebaosan. Binanipun ring kruna alus mider; alus mider maderbé wangun andap, nanging kruna mider nénten maderbé wangun andap utawi wangun sané tiosan. Sapunika taler, Kruna Mider matiosan ring Kruna Andap. Yéning Kruna Mider nénten maderbé wangun tiosan, nanging Kruna Andap maderbé wangun alus.

Conto Kruna Mider: kija            
-   tembok                -   gilik
-   laptop                  -   akuda
-   nyongkok            -   sendeh
-   celana                  -   angkid
-   kabel                    -   sepatu
-   spidol                   -   bunter
-   radio                     -   pulpen
-   abulih                   -   miwah sane lianan.

  
A.3.           Kruna Alus Mider (Ami)
Kruna Alus Mider inggih punika kruna-kruna basa Bali alus sané wirasan basannyané madué wiguna kekalih, dados kanggén nyinggihang sang maraga singgih, sapunika taler dados kanggén ngasorang sang maraga sor. Tiosan ring punika kruna alus mider taler madué wangun andap.

Conto Kruna Alus Mider (Ami):  
Kruna Andap                                      Kruna Ami       
 -    nawang                                    -    uning    
 -    teka                                          -    rauh    
 -    suba                                          -    sampun    
 -    inget                                         -    éling    
 -    meli                                          -    numbas    
 -    ngadep                                     -    ngadol
 -    uli                                              -    saking
 -    krana                                        -    duaning-       
  
A.4.           Kruna Alus Madia (Ama) 
Kruna Alus Madia inggih punika kruna-kruna basa Bali alus sané wirasan basannyané manengah. Kruna Alus Madia puniki makanten pinaka variasi kruna alus tiosan (Bagus, 1979: 179). Tiosan ring puniki, kamulan wénten kruna-kruna sané rasa basannyané alus madia, kruna alus sané kirang becik yéning kanggén mabebaosan sane alus.
                      
                        Conto Kruna Alus Madia:
             Kruna Andap                       Kruna Ama                      Kruna Ami
             -  ene, ento                           -  niki, nika                      -  puniki, punika
                         -  suba                                  -   ampun                          -  sampun
                         -  iang                                    -  tiang                              -  titiang
                         -  nah                                     -  gih                                 -  inggih
                         -  miwah sane lianan.

A.5.           Kruna Alus Singgih (Asi) 
Kruna Alus Singgih inggih punika kruna-kruna basa Bali alus sané kanggén nyinggihang sang singgih. Kruna alus singgih puniki pinaka panegep Kruna Alus Mider, santukan Kruna Alus Singgih nénten maderbé wangun Alus Mider.

Conto Kruna Alus Singgih:

        Kruna Andap                             Kruna Asi                        Kruna Aso
        -   mati                                        -   seda                            -   padem
                    -   beling                                     -   mobot                         -   abot
                    -   ia                                             -   ida, dane                    -   ipun
                    -   madan                                    -   mapasengan             -   mawasta
                    -   miwah sane lianan.


A.6.           Kruna Alus Sor (Aso) 
Kruna Alus Sor inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané mawirasa alus, kanggén ngasorang raga utawi ngasorang anaké tiosan sané linggihnyané sor utawi andap.

Conto Kruna Alus Sor:
       Kruna Andap                   Kruna Aso                            Kruna  Asi
       -   mati                               -   padem                           -  seda, mantuk, lina, lebar
                  -   keneh                             -   manah                           -  pikayun
                  -   ningeh                           -   mabanyu                       -  mawarih
                  -   ngemaang                     -   ngwehin, ngaturin      -  ngicenin
                  -   miwah sane lianan.


A.7.           Kruna Kasar 
Kruna Kasar inggih punika kruna-kruna basa Baliné sané wirasan basannyané kaon, saha ketah kanggén ri kalaning brangti, ri kalaning marebat utawi mamisuh.
Conto Kruna Kasar:
       Kruna Andap                            Kruna Kasar
      -    madaar                                  -   ngamah, nidik, ngleklek, mantet
                  -    mati                                        -   bangka
                  -    cai/nyai                                  -   iba
                  -    sirep                                        -   mamelud, medem
                  -    miwah sane lianan.


B.                 Wirasan Lengkara Basa Bali

Lengkara inggih punika pupulan kruna sané madué teges sampun jangkep. Kawéntenan lengkara basa Baliné majanten kawangun antuk kruna-kruna sané masor-singgih sakadi sané sampun kabaos ring ajeng. Duaning asapunika lengkara-lengkara sané metu taler madué wirasa matios-tiosan manut ring kruna-kruna sané ngwangun lengkara punika. Malarapan antuk rasa basannyané punika, lengkara sajeroning basa Bali kaepah dados nenem, inggih punika: (1) lengkara alus singgih, (2) lengkara alus madia, (3) lengkara alus sor, (4) lengkara alus mider, (5) lengkara andap, miwah (6) lengkara kasar. Mungguing sané kanggén minayang soang-soang lengkara basa Baliné punika, inggih punika saking kruna pangentos sané kanggén sajeroning lengkara punika, sakadi:
-          Ida, Dané (alus singgih);
-          Titiang, ipun (alus sor);
-          Tiang, jero (alus madia);
-          Iraga, druéné (alus mider);
-          Icang, cai/nyai, ia (andap); lan
-          Iba, siga, nani, kola, waké (kasar).

E.3.1.      Lengkara Alus Singgih
Lengkara alus singgih madué wirasa alus sané kanggén nyinggihang  sang singgih, yadiastun nénten makasami kruna-krunannyané saking kruna alus singgih. Lengkara alus singgih kerap kawangun antuk kruna-kruna: alus singgih, kruna alus mider, miwah kruna mider.
Upami:
a.       Ida kari makarya panggul.
(asi, ami, ami, mider)
b.      Dané Gusti Patih nénten mireng baos okanné.
(asi, ami, asi, asi, asi)
c.       Pak Bupati sampun lunga ka Jakarta.
(asi, ami, ami, mider, mider)
d.      Pak Wayan Gama pinaka ketua STKIP.
(asi, ami, mider, mider)

E.3.2.      Lengkara Alus Madia
Lengkara alus madia inggih punika lengkara Bali alus sané maderbé wirasa makanten kirang alus utawi kantun madia. Lengkara alus madia puniki akeh nganggén kruna-kruna alus madia. Sajaba punika taler maweweh kruna alus mider, kruna alus sor, kruna mider, miwah kruna andap.
Upami:
a)      Tiang nunasang antuk linggih jeroné?
(ama, aso, aso, ami, ama)
b)      Tiang ten uning unduké nika.
(ama, ama, ami, andap, ama)
c)      Tiang kantungalap ron.
(ama, ami, andap, mider)
d)     Pak saking Abangnggih?
(ama, ami, mider, ama)

E.3.3.      Lengkara Alus Sor
Lengkara alus sor inggih punika lengkara sané ngwetuang wirasa alus saha kanggén ngasorang raga utawi ngasorang anaké sané patut kasorang duaning linggihnyané  pinaka sang sor. Lengkara alus sor puniki kawangun antuk kruna-kruna alus sor, alus mider, andap, miwah kruna mider.
Upami:
a)      Titiang manyama sareng lelima.
(aso, andap, ami, mider)
b)      Ipun kantun numbas celana ring Hardy’s.
(aso, ami, ami, mider, ami, mider)
c)      Bapak titiangé wawu rauh saking bangket.
(aso, ami, ami, ami, ami)
d)     Pekak titiange sampun padem.
(aso, ami, aso)

E.3.4.      Lengkara Alus Mider
Lengkara alus mider inggih punika lengkara alus sané kanggén mabaos antuk sang mabaos masarengan sang kairing mabaos. Lengkara alus mider puniki akéhan kawangun antuk kruna-kruna alus mider maweweh kruna mider. Lengkara alus mider kerap nganggén kruna pangentos (kata mengganti) iraga utawi druéné, duaning kanggén maosang indik kawéntenan sang mabaos miwah sang kairing mabaos (bahasa bersama/mengajak/persuasif).
Upami:
a)    Ngiring iraga sareng-sareng ngastiti Ida Sang Hyang Widhi Wasa!
(ami,     ami,          ami,         ami,                 asi)
b)   Ida-dané sareng samngirinmangkin kawitin paruman druéné!
(asi,       ami,        ami,    ami,     ami,       ami,     ami, ami)
c)    Dumogi iraga sareng sami mangguh karahajengan.
(ami,      ami,   ami,   ami,    ami,           ami)
d)   Parikrama puniki prasida labda karya antuk utsaha druéné.
(ami,          ami,    ami,         ami,       ami,   ami,     ami)

E.3.5.      Lengkara Andap 
Lengkara andap inggih punika lengkara basa Baliné sané wirasannyané biasa, nénten kasar taler nénten alus. Lengkara andap puniki kawangun antuk kruna-kruna sané andap miwah kruna mider.
Upami:
a)      Ia mara majalan ngabaang sampinné padang.
(andap, andap, andap, andap, mider)
b)      Nyén adan timpal caine?
(andap, andap, andap, andap)
c)      Icang lakar mayah montor ka dealer malu.
(andap, andap, andap, mider, mider, mider, andap)
d)     Dija tongos mayah listrik jani?
(mider, andap, andap, mider, andap)

E.3.6.      Lengkara Kasar
Lengkara kasar inggih punika lengkara sané madué wirasa sané kaon. Yadiastun asapunika nénten ja makasami kruna-kruna sané ngwangun lengkara kasar punika saking kruna kasar. Taler maweweh kruna andap miwah kruna mider.
Upami:
a)      Yén suba betek basangné pragat suba mamelud dpedemanné.
(andap, andap, kasar, andap, andap, andap, kasar, andap, kasar)
b)      Depang suba pang bangka polonné.
(andap, andap, andap, kasar, kasar)
c)      Men caingléklék di sanggah ngae WC!
(andap, andap, kasar, andap, andap, andap, mider)
d)     Mula bungut ibane galirdata-data petang iba!
(andap, kasar, kasar, mider, andap, kasar, kasar)

C.                 Wirasan Basa Bali
Sané kabaos basa ring paplajahan puniki inggih punika bebaosan sané kawangun antuk pupulan kruna-kruna sané panjang, lintangan ring napi sané kabaos lengkara. Yéning mirengang anak mabaos, bebaosan punika pacang makanten sor-singgih, wénten sané alus, wénten sané madia, wénten sané andap, taler wénten sané ,mawirasa kasar.
Punika sami wantah sangkaning linggih sang sané mabaos, sapasira sané kairing mabaos miwah sapasira sané kabaosang. Malarapan ring wirasannyané, basa Baliné kapalih dados: (1) basa kasar, (2) basa andap, (3) basa basa madia, miwah (4) basa alus.

C.1.                       Basa Kasar
Basa kasar inggih punika basa Baliné sané wirasannyané kaon, kerap kanggén marebat miwah mamisuh. Kanggén mabaos antuk anaké ri sedek duka, brangti, wiroda (jengah), miwah kroda. Basa kasar kapalih malih dados kekalih: (1) basa kasar pisan, miwah (2) basa kasar jabag.

C.2.                       Basa Kasar Pisan
Basa kasar pisan inggih punika basa Baliné sané wirasannyané yukti-yukti kaon, saha kerap kanggén marebat utawi mamisuh.
Conto Basa Kasar Pisan:
“Ih cicing, delikang matan ibané! Apa léklék iba mai ah? Awak beduda pangkah nagih nandingin geruda. Yén awak beduda, kanggoang to soroh tainé urek! Mai iba nuké anyud, patigrépé polon ibané mai ngalih somah timpal. Dasar ibi cicing bengil, pongah ngentut. Tuh kelik-kelik matan ibané, waluya matan buaya, matan sundel. Magedi iba uli dini! Yén sing nyak iba magedi, to cicing borosané lakar nyétsét clekotokan ibané!”

C.3.                       Basa Kasar Jabag
Basa kasar jabag inggih punika basa Baliné sané  kawangun antuk basa andap, taler ring asapunapiné maweweh kruna-kruna alus madia, nanging kanggén mabaos ring sang singgih utawi kanggén maosang indik sang singgih. Dadosnyané, basa andap sané kanggén mabaos ring sang singgih miwah kanggén maosang sang singgih punika sané kabaos basa kasar jabag. Conto Basa Kasar Jabag:
“Ih Désak, payu malali bin mani? Yén Sak kal payu milu, ingetang liunang ngaba bekel nah! Saya sing kal ngaba apa. Désak kar cagerang. Yén Sak sing ngelah pis, Aku kal meliang malu. Kala ingetang nyen kau ngulihang nah!”
   

C.4.                       Basa Andap
Basa andap inggih punika basa Baliné sané wirasannyané biasa, nénten kasar taler nénten halus. Basa andapé puniki kanggén mabebaosan antuk anake sané linggihnyané pateh  utawi papadan (sesamén wangsa), miwah antuk anaké sané linggihnyané singgihan ring sang sané soran.
Minakadi:
Ø  Reraosan I bapa sareng I mémé,
Ø  Bebaosan ida aji sareng Ida biang,
Ø  Raos I bapa miwah I mémé ring pianaknyané,
Ø  Raos embok/beli ring adinipun,
Ø  Raos bapak/ibu guru ring muridnyané,
Ø  Baos raja ring patih, panyroan, parekan,
Ø  Baos patih ring parekan/panyroan,
Ø  Baos majukan ring buruh,
Ø  Baos pejabat ring pegawénnyané,
Ø  Baos sang triwangsa ring wangsa jaba.

Conto Basa Andap:
“Luh ……. Luh Sunari. Tegarang ja tolih i padang, liglig ia kameranan, angajap-ajap kritisan ujan ané marupa tresnan luhé. Bedak layah ia ngulatiang sukalegan idep luhé apanga ia sida nu inginrip dini di guminé. Tan péndah ia i tuké anyud, patigrépé ngalih paenjekan. Tulya i tabia dakep ané nyaratang tungguhan apanga sida nu idup di guminé”.

C.5.                       Basa Madia
Basa madia inggih punika basa Baliné sané makanten sakadi basa alus, nanging wirasannyané kantun madia, santukan akéh kawangun antuk kruna-kruna alus madia. Basa madia puniki pinih akéh katemuang ring bebaosan Bali sajeroning pagubugan maparajana. Sapatutnyané maosang sampun, kabaos ampun, patutnyané  maosang inggih kabaos nggih, patutnyané maosang nénten kabaos ten, miwah selanturnyané.  Sajaba punika, basa madiané puniki kerap kanggén mabebaosan antuk sameton Baliné sané durung pada kenal, sané ketah mabaos matiang-jero.
          
C.6.                       Basa Alus
Basa Bali alus inggih punika basa Baliné sané wirasannyané alus utawi nyinggihang. Manut tata krama mabaos Bali, basa alusé puniki kanggén mabebaosan antuk anaké sané linggihnyané sor ring sang singgih.
Minakadi:
        atur parekan ring raja,
        atur panyroan ring patih,
        atur murid ring guru,
        atur pegawé ring pejabat,
        atur buruh ring maapabilan , msl.
Basa Baliné sané wirasannyané alus puniki malih kapalih dados tigang soroh, inggih punika: (1) basa alus singgih, (2) basa alus sor lan (3) basa alus mider.

C.7.                       Basa Alus Singgih
Basa alus singgih inggih punika  basa Baliné sané wirasannyané alus saha kanggén nyinggihang sang singgih sané kairing mabaos utawi sané sedek kabaosang. Wangsa jaba sané mabaos ring tri wangsa utawi maosang indik tri wangsa patut nganggén basa alus singgih.
Conto Basa Alus Singgih:
“Ratu déwa agung, makadi pranagata, nadak sara cokoridéwa ngeséngin sikian titiang mangda titiang pedek tangkil rahinané mangkin. Samaliha sapamedal cokoridéwa makanten ucem remrem tatwadana druéné, tan péndah kadi sekar pucuké kaulet. Punapi manawi wénten sané sungsutang cokoridéwa ring sajeroning pikayunan? Inggih durus-durus cokoridéwa mawecana, mabaos ring panjaké sami!”.

C.8.                       Basa Alus Sor
Basa alus sor inggih punika basa Baliné sané mawirasa alus, kanggén ngasorang raga utawi ngasorang sang sané patut kasorang. Sang sapasira ugi sané sedek mabebaosan ring bebaosan pakraman (resmi) kapatutang ngasorang raga nganggén basa alus sor.

Conto basa alus sor:
“Ida Dané sané baktinin titiang, sadurung titiang nglantur matur ring Ida Dané sareng sami, lugrayang riin titiang nyinahang déwék. Mungguing wastan titiang I Wayan Jatiyasa. Titiang wit saking Banjar Tumingal, Désa Tiyingtali, Kecamatan Abang, Kabupaten Karangasem. Titiang manyama sareng lelima samaliha durung maderbé somah”.

Ring conto punika, titiang matur ring sang sareng akéh, minakadi pamilet penataran. Titiang ngasorang raga nganggén basa alus sor. Titiang nénten maosangmapeséngan, nanging mawasta. Titiang  nénten maosang angga, nanging déwék. Titiang nénten maosang masameton, nanging manyama. Taler nénten maosang durung madué rabi, nanging durung maderbé somah.

C.9.                       Basa Alus Mider
Basa alus mider inggih punika basa Baliné sané mawirasa alus, kerap kanggén mabebaosan sajeroning peparuman, matur-atur ring sang sareng akéh. Bebaosan punika ngeninin sang mabaos miwah sang sané kairing mabaos. Kruna pangentos sané kanggén lumrahnyané kruna iraga utawi druéné.

Conto basa alus mider kadi ring sor puniki:
“Inggih Ida Dané krama banjar sané dahat wangiang titiang, duaning panamayané sampun nepek ring sané kahanyawisang, ngiring mangkin kawitin paparuman druéné. Sakéwanten sadéréngé, ngiring sinarengan ngastiti bakti ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, nunas pasuécan Ida mangda asung ngicénin iraga karahajengan, gumanti punapa-punapi sané pacang kabaosang malih ajebos prasida sidaning don miwah labda karya. Ngiring sinarengan nyakupang kara kalih saha ngojarang pangastungkara, Om Suastiastu”.

1)      Wangsa Jaba ri kalaning mabaos utawi maatur-atur ring sang maraga Tri Wangsa kapatutang nganggén basa Alus.
Upami:      I Madé   ----->   ring Ida Bagus      ----->   matur (Bs.alus)
                  I Dolar   ----->   ring  Gusti Patih   ----->   matur (Bs. Alus)
2)      Tri Wangsa ri kalaning mabebaosan ring sang maraga Wangsa Jaba kangkat mabaos Andap (mabasa biasa, nénten Alus).
Upami:      Raja Tua       ----->     ring I Dadab     ----->      mabaos (Bs. Andap)
                  Ida Bagus     ----->      ring I Madé      ----->      mabaos (Bs. Andap)
3)      Para pegawé utawi jadma sané linggihnyané soran, ri kalaning mabaos ring sang maraga prakanggé utawi prayayi patut mabaos Alus.
Upami:      sopir         ----->    ring Réktor       ----->   matur (Bs. Alus)
                  Pegawai    ----->    ring Bupati       ----->   matur (Bs. Alus)
4)      Prakanggé utawi prayayi , ri kalaning mabaos ring sang sané soran kangkat mabaos ngangén basa Andap utawi basa Biasa.   
Upami:      Diréktur  ----->     ring karyawan  ----->    mabaos (Bs. Andap)
                  Maapabilan  ----->     ring  buruh        ----->    mabaos (Bs. Andap)

D.                 PIDARTA
D.1.                       Pamiteges pidarta
Pidarta Bali inggih punika bebaosan mabasa Bali alus marupa daging pikayunan sane kawedar majeng anak sareng akeh, sane matetujon mangda anake sane mirengang baose punika kayun nginutin daging kapatutan sane kabaosang utawi mangda napi sane kawedar prasida karesepang saha kalaksanayang. Sang sane mapidarta kabaos orator.

D.2.                       Wangun Pidarta
Karangan miwah surat ketah madaging pendahuluan, isi, miwah penutup. Wangun pidarta taler kadi asapunika, madaging purwaka, daging, miwah pamuput. Pateh sekadi ring bahasa Indonesia, pidarta basa baline maderbe wangun utawi format sasuratan sane pastika. Ring sor punika pacang katlatarang wangun pidarta basa baline sane kapalih dados tigang palet inggih punika :

D.2.1.                 Purwaka/Pamahbah (Pendahuluan)
Ring pahan puniki dagingnyane patut ngaturang pangayubagia ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, pangastuti/pangastawa, panganjali ring para pamilet utawi sang sane mirengang, ngaturang parama suksma, pangaksama, raris nyinahang angga (sapa sira sane mamaos mangda kauningin).

D.2.2.                 Daging pidarta (manut babuat)
1)      Unteng karya
2)      Tema
3)      Manut tetujon bebaosan
Yening ring paruman banjar upami, patut aturang daging-daging parindikan sane mabuat ring krama banjar. Yening ring pawiwahan umpaminnyane ritatkala kapakusara ngangganin kulawarga ring adampati, nguningayang eed upakara, taler tan lali ngaksamayang mungguhing kawentenan genah, panyambrama miwah sane tios-tiosan. Asapunika taler ring program sane tiosan.
D.2.3.                 Pamuput
Ri sampun ngenjek ring pamuput atur (pidarta) patut wenjangan khawatir :
1)      Pacutetan daging bebaosan ,Puniki mabuat pisan duaning risampune panjang antuk matur-atur mangdene sang mirengang eling malih ring unteng daging bebasoanne
2)      Matur suksma
3)      Nunas pangampura manawi wenten sane tan manut ring kayun sang miaradminng.
4)      Parama santih,Maka panguntat anggen wasananing atur miwah muputang pidarta

D.3.                       Tetikesan Pidarta
Sajeroning maktayang pidarta, mangda napi sane kawedar prasida kauratiang saha mangda prasida nudut kayun sang sane miaradminng, sang orator patut taler nguratiang tetikesan mapidarta. Minakadi ring sor puniki.
1)      Wicara inggih punika ngeninin indik topik utawi tema pidarta, sane prasida nudut kayun para pamiarsa.
2)      Wiraga inggih punika semita, laras, agem, utawi bahasa badan sang sane maktayang pidarta.
3)     Wirama inggih punika tata bunyi sane mapaiketan ring suara/vokal miwah intonasi sane anut ring panggelan lengkara mangda kapireng lengut.
4)     Wirasa inggih punika rasa penghayatan ritatkala maktayang pidarta mangda daging pidarta punika prasida nuek pikayunan sang sane mirengang.

E.     Kasusastraan Bali

E.1.          Pengertian kesusastraan
 Yening selehin daging artos parinama kasusastraan wantah mawit saking kruna sastra polih pangater su- raris polih konfiks ka-an dados kruna tiron kasusastraan. Kruna sastra sane mateges ‘ajah-ajah’, kawruhan polih pangater su- sane mateges ‘luih’, ‘becik’ miwah konfiks ka-an sane nyinahang artos ‘kawentenan’. Panadosnyane, kruna kasusastraan meteges kawentenan ajah-ajahan utawi kawruhan sane luih utawi becik tur mabuat. Manut ring pakayunan puniki wewatesan sastra Bali punika dadosne makasami tetamian pangweruh  sane marupa ajah-ajah, tatwa, susila miwah sane tiosan sane kasurat ngangge abjad Bali sane katami rauh mangkin.

E.2.          Tetujon Malajahin utawi Nyelehin Susatra Bali
a)      Mgiwikanin nilai nilai budaya adiluhung sane pacang mawiguna sajeroning nglimbakan budaya budaya Baline
b)       Anggen tetimbang midabdabin budaya baline rikala ngarepin aab jagate
c)       Kaange nincapang rasa besar hati makrama Bali
d)       Kaange buatan nincapang seni, Ilen ilen, miwah unen unen ring Bali
e)      Molihang daging daging tatwa agama kaangen nincapang sradha bhaktine ring Ida Hyang Widhi Wasa

E.3.         Kakuub Susastra Bali
     Yening Selehin saking masa kawentenan ipun, kasusatraan baline kapan dados kalih soroh, luiripun :
E.3.1.               Kesusastraan Bali Purwa
            1. Kasusastraan Bali Gantian
      Satwa - satwa Bali
      Saa punika sane kauunguhang olih para pemangku ritatkala upacara yadnya
      Mantra punika gancaran sane kauunguhang olih para sulingih ritatkala pamuput upakara yadnya
      Cecimpedan contonyane cecimpedan lan sesonggohan
E.3.2.               Kasusastraan Bali sasuratan
                1. Sastra gending
       Sekar Rare ( Gegendingan anak / alit)
       Sekar alit    ( Pupuh)
       Sekar madya (Geguritan)
       Sekar agung  (kekawin, sloka, palawakya)
                2. Sastra Gancaran ( Cerita)
       Tuturan punika  kisah sen medaging piteket piteket saking kisah agama, kitab. contohnyane                     Mahabarata, Arjunawiwaha, sutasoma. Urak punika sewata pata utawi surat sane mapiranti tiying/bambu. contohnyane lontar. Awig-Awig punika Sane wenten ring Desa Adat, Sane patut kasungkumenin olih warga Desa Adat. Purana punika Cerita indik kewentenan pura. contohnyane  Pura rambutsiwi. Babad punika Cerita indik kewentenan wewidangan. contohnyane babad mengwi, babad payangan. Winacarita punika Cerita indik kewentenan keberanian utawi kepahlawan. contohnyane puputan Badung, I Gusti  Ngurah Rai


E.3.3.                 Kasusastraan Bali Modern
            1. Wangun Gancaran
                         Cerpen
                          Novel
                         Drama

E.3.4.                 Perbedaan  Kesusastraan bali Purwa lan Modern
        1. Kesusastraan bali Purwa
            - Ngangge awig awig
            - Bantang Kesusastraan bali Purwa inggih punika pewayangan, kerjaan
            - Nenten Kaungahang aran pangarannyane
            - Kesusastraan bali Purwa ngangge basa kawi, jawa kuna miwah Bali Tradisional
        2. Kesusastraan bali modern
            - Bebas tenwenten Uger uger
            - Bantang Kesusastraan bali modern inggih punika inggih punika pikobet sosial para jnanane
            - Kaungahang secara janten aran pengarang nyane
            - Kesusastraan bali modern ngangge Basa Bali Modern sane mangkin
 



  



LENGKARA BASA BALI

• Lengkara Ingggih punika: Angkepan kalih kruna utawi akeh sane prasida ngawetuang ati sane jangkep saha
   maweweh pola paneesnyane.
• Lengkara sané kabaos paripurna sakirangnyané madaging jejering lengkara (subjék) miwah linging lengkara
   (prédikat).
A. Lengkara Basa Bali nganutin Linggihnyane / Kedudukannya kapalih dados 4 Soroh :
     1. Jejering Lengkara (Subyek)
     2. Linging lengkara (Predikat)
     3. Panandang Lengkara (Obyek)
     4. Pidartaning Lengkara (Keterangan)
         - Pidartaning Genah / Tempat (ring sekolah, ring pasar, msl.
         - Pidartaning Dauh / Waktu (dibi, tuni, abulan, tengai, msl)
         - Pidartaning Wilangan / Bilangan (tenga, papat, dasa, papat , selae, telung benang,msl)
         - Pidartaning Kahanan / Keadaan (seleg, tegeh, jegeg, bagus, kedas, kalem ,msl)
B. Lengkara Basa Bali nganutin Penees “ Intonasinyane” kapalih dados 4 soroh :
     1. Lengkara Pamidarta (Kalimat Berita)
         Inggih Punika : lengkara Pamidarta inggih punika lengkara sané nlatarang pariindikan (keadaan)
         umpami:
         • Tititang ngranjing ring Sekolah Menengah kejuruan Wira Harapan
     2. Lengkara Pitakén (Kalimat Tanya)
         Inggih Punika: lengkara sané tetujon ipun nunas pasaur saking sang sané katakénin. Panees ring
         panguntat lengkara ketah ipun ngunggahang intonasi tanya.
         umpami:
         • Luh, saja Iluh suba ngelah gegelan?
     3. Lengkara Penguduh (Kalimat Perintah)
         Inggih Punika: lengkara sané tetujon ipun ngandikain anak tiosan mangda maparilaksana utawi ngambil
         pakaryan.
         Umpami:
         • Luh, mai je paekin negak disamping Beline!
         • Béh, énggalin ja majalan beli!
     4. Lengkara Nuutang Reraosan (Kalimat Langsung)
         Inggih punika: Lengkara sane tatujon ipun nunas pasaur saking anak tiosan sane sifatnyane langsung.
         umpami:
         • Bapa metakon”Putu tusing masuk jani?”
C. Lengkara Basa Bali nganutin lingingnyane kapalih dados 2 soroh inggih punika:
    1. Lengkara Lumaksana
        Inggih punika: Lengkara sane jejering lengkaran lengkarannyané nglaksanayang pakarya. Linging  
        lengkarannyané ketah marupa kruna tiron mapangater anusuara (Ny, M, N,Ng), sakadi:
        Umpami :
        • Beli Madé nusuk saté.
        • Mbok Putu ngaé rujak.
        • Adinné nulis surat ibi sanja di ampiké.
        • I Lubdaka manah kijangé ento.
     2. Lengkara Linaksana
         Inggih punika: Lengkara sane jejering lengkarannyané keni pakaryan. Linging lengkarannyané ketah
         marupa kruna tiron mapangater (ka-) miwah mapangiring (-in), miwah (-a).
         Umpami:
         • Saténé katusuk baan Beli Madé.
         • Tiang dukaina ring I Guru.
         • Bungané adepa tekén Luh Sari di Peken Badung.
         • Adinné maekin belinné.
         • Galengé tegakina tekén panakné.

Frasa

Frasa ingih punika wangun basa sane marupa angkepan kruna, magenah ring sorin tataran lengkara saha ring luhuring tataran morfolofis. Frasa prasida katureksa manut ciri wangun miwah ciri arti. Ciri wangun frasa dados kaselagin antuk kruna. Ciri arti, frasa nenten ngwangun arti anyar. Wangun Frasa masaih ring kruna satma (kata majemuk). Binanipun, yening frasa  dados kaselagin antuk kruna tiosan, yening kruna satma nenten dados kaselagin antuk kruna  napi-napi. Umpami angkepan kruna baju putih mawasta (frasa) duaning dados kabaosang baje ane putih, nanging angkepan biu susu mawasta (kruna satma) duaning nenten dados kabaosang biu ane susu. Dadosnyane, kruna satma punika wantah angkepan kruna sane ngwangun arti anyar. Dumun, kruna stma kawastanin kruna dwibina lingga eka sruti.

Frasa Nomina
frasa sane kawangun antuk kruna-kruna aran (kata benda)
Upami :
a)      Ia ngumbah bajune adinne.
b)      Ia mamula jagung teken kacang
c)       I baga ngae glogor celeng

Frasa Akjektiva
Frasa sane kawangun antuk kruna-kruna kahanan (kata sifat)
Umpami :
a)      I Rai pianak iane ane paling kelih
b)      Kurenan Made Rainde gede tegeh
c)      Mudah gati celenge jani

Frasa Verbal
prasa sane kawangun antuk kruna-kruna kria (kata kerja)
Umpami :
a)      Ia ka peken meli jaja
b)      Pianak tiange tonden magae
c)      Ia malajah maca nulis
Frasa Preposisi
kawangun antuk kruna-kruna aran sane polih kruna pangarep
Umpami :
a)      Ia ngorang manus ka pasih
b)      Mara sajan ia teka uli tukade.
c)      Pianakne suba maan gae di jakarta

Kriteria paureksa lomba mapupuh
wenten papan paindikan sane katureksa sajeroning nguji anak malomba kawagedan ngwacen pupuh,  Inggih punika,
a)      Tikas                : tata busana miwah abah (wiraga)
b)      Onek-onekan   : kapatutan ngwacen
c)      Wewiletan        : olah-olahan ilegan suara
d)      Reng suara       : bunyi sane jangih/ ngereng tur mudur kayun

e)      Guru dingdong : kapatutan labuh bunyi ring suang panguntat carik.

Artikel Terkait

Next Article
« Prev Post
Previous Article
Next Post »
Penulisan markup di komentar
  • Untuk menulis huruf bold gunakan <strong></strong> atau <b></b>.
  • Untuk menulis huruf italic gunakan <em></em> atau <i></i>.
  • Untuk menulis huruf underline gunakan <u></u>.
  • Untuk menulis huruf strikethrought gunakan <strike></strike>.
  • Untuk menulis kode HTML gunakan <code></code> atau <pre></pre> atau <pre><code></code></pre>, dan silakan parse kode pada kotak parser di bawah ini.

Disqus
Tambahkan komentar Anda

No comments